Complex probleem
Het is de week tegen eenzaamheid. Alsof we iets te vieren hebben. Misschien is dat ook wel zo. Want het % eenzamen in de groep van 68-79 jarigen is gezakt, van 35% (1996) tot 28% (2016) . Maar ondanks dat is het een groot en complex probleem en er is geen makkelijke oplossing. Alleen even samen eten of sjoelen biedt weinig soelaas. Participatie, weerbaarheid en op tijd ermee aan de slag, dat lijken zonder meer passende adviezen.
Definitie
In het mooie en onderhoudende boek “Zicht op eenzaamheid”, van onder ander van prof. Theo van Tilburg, wordt eenzaamheid als volgt gedefinieerd: het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties. Het kan zijn dat het aantal contacten dat men heeft met andere mensen geringer is dan men wenst. Het kan ook zijn dat de kwaliteit van de gerealiseerde relaties achterblijft bij de wensen.
Ingewikkeld
Deze definitie laat in zichzelf zien hoe ingewikkeld het thema is. Het boerenverstand zegt zoiets als: als je veel alleen bent, ben je eenzaam. Maar zo simpel is het dus niet. Er zijn mensen die veel alleen zijn en zich helemaal niet eenzaam voelen terwijl anderen, ondanks vele contacten daar wel wel last van hebben.
Persoonlijk
Het is dus ook niet iets dat je nu eenmaal bent, het is iets dat je voelt. Dat is heel erg persoonlijk. Wanneer ervaar je het gebrek aan betekenisvol contact als onplezierig, of ontoelaatbaar? Welke kwaliteit verlang je in een relatie? Wanneer is het aantal contacten gering? Het is dus allemaal persoonlijke interpretatie.
Cijfers
Als er zoveel persoonlijke invulling zit in de definitie is het lastig om het goed te meten. Daarom zijn er zoveel verschillende cijfers gangbaar. Daarin wordt onderscheid gemaakt tussen eenzaam en ernstig eenzaam. Bij Movisie, in het degelijke overzicht van “Wat werkt, dossier Eenzaamheid” zien we het volgende staatje dat gaat over 2022:
https://www.movisie.nl/artikel/aan-slag-eenzaamheid
Bij het CBS zien we het volgende staatje in 2019:
https://longreads.cbs.nl/nederland-in-cijfers-2020/hoe-eenzaam-voelen-we-ons/
Maar ondanks de verschillen in de statistiek, laten deze grafieken zien dat het over heel veel mensen gaat. Mensen die in zekere zin een chronische ziekte hebben, want het negatieve effect op de gezondheid is groot. Dat staat buiten kijf.
Pijn
Het gevoel van eenzaamheid is immers een soort chronische psychische pijn die inwerkt op het hele lichaam. Hoe indringend moet het idee niet zijn van ‘niet gezien worden’, door niemand, alsof je niet bestaat. Het idee dat als je er niet bent er helemaal niks veranderd. Het is die bijna onweerstaanbare pijn die er voor zorgde dat de vondst van iemand in Rotterdam die 10 jaar dood in zijn huis had gelegen, een landelijke campagne tegen eenzaamheid in luidde.
Lied
Die leegheid is mooi verwoord in het nummer van John Prine:
Hello in there: https://www.youtube.com/watch?v=OVhA01J0Zsg
Maria en ik, we praten niet veel meer, ze zit en staart wat door het raam
En al het nieuws is steeds hetzelfde, als een vergeten droom die we allebei kennen
Soms bel ik wat met Rudy, we werkten samen in de fabriek
Wat kan ik zeggen als hij vraagt: “Nog nieuws?” “Nie veel en jij?” ”Nee, ook niet?”
Je weet dat oude bomen steeds sterker worden en oude rivieren wilder met de dag.
Oude mensen worden eenzaam en wachten op iemand die zegt: “Hallo daarbinnen, hallo”
Dus als je een keer over straat loopt en je ziet een paar holle oude ogen
Loop ze niet gewoon starend voorbij, alsof je ze niet ziet,
Maar zeg gewoon: “Hallo daarbinnen, hallo”
Ouderen
Bij ouderen kleeft aan eenzaamheid vaak ook nog een ander gevoel. Daar is het meestal een gevolg van een verlies van een, naaste, een partner of geliefde. Onontkoombaar en onvervangbaar. Bovendien is het perspectief op een verbetering en ook de energie om daar eens flink mee aan de slag te gaan anders dan bij jonge mensen. Bovendien zijn ouderen meer geneigd om terug te kijken naar relaties die verloren zijn gegaan terwijl jonge mensen kunnen vooruit kunnen kijken naar nieuwe relaties,.
Soorten
Om het nog complexer te maken: de behoefte aan contact is ook niet zonder meer in te lossen met een ontmoeting. Daar ligt nog een hele wereld achter. Het gaat uiteindelijk om betekenisvolle contacten, waarbij onderscheid wordt gemaakt in betekenis in emotionele en sociale zin. Emotionele behoeften zijn van meer intieme aard zijn. Dat kan zowel fysiek zijn in de zin van aanraking en dergelijke, maar ook psychisch in de zin van het kunnen delen van diepe persoonlijke gevoelens. Het sociale heeft weer meer te maken met ‘bij een groep horen’ of ‘er toe doen’.
Tegenwerken
Die verschillende soorten behoeften kunnen elkaar ook nog tegenwerken ook. Dr Anja Machielse, hoogleraar Sociale weerbaarheid, heeft daar een mooi voorbeeld van gegeven in een stuk over weerbaarheid. Het ging over iemand die, na het verlies van haar partner, besluit om te gaan mantelzorgen om de sociale contacten te verbeteren. Maar omdat zij de diepe emoties die dat werk met zich mee brengt met niemand meer kan delen, wordt het gemis alleen maar groter en daarmee ook te gevoel van eenzaamheid vanuit de emotionele kant.
Geen garantie
Daarom is participatie niet een allesomvattende oplossing voor eenzaamheid en ook het organiseren van eenvoudige ontmoetingen geeft geen garantie op een positief effect op het gevoel van eenzaamheid. Dergelijke initiatieven in wijk en buurt zijn zeker de moeite waard, maar er is geen garantie dat het voor iedereen werkt.
Weerbaarheid
Ook het vergroten van de weerbaarheid en het letterlijk leren omgaan met verlies kunnen belangrijke wapenen zijn tegen eenzaamheid. Goede gesprekken over deze thema’s, misschien zelfs groepsgewijs kunnen daarbij helpen. Natuurlijk is daar geen tijd voor bij de professionals die dit goed zouden kunnen doen. Maar mogelijk kunnen mensen uit de derde levensfase dit soort gesprekken zelf ook voeren en elkaar daarbij helpen.
Proces
Belangrijk is ook het besef dat eenzaamheid bij ouderen vaak het gevolg is van een langdurend proces dat al start in de derde levensfase. Bijvoorbeeld met het geleidelijk verlies aan mobiliteit. De angst om met regen of donker de weg op te gaan. Dat soort simpele dingen. Of met het geleidelijk kwetsbaar worden van het sociale netwerk, doordat mensen wegvallen die er een centrale rol in spelen.
Preventie
Er staat in de derde levensfase nu eenmaal voor iedereen veel te gebeuren in het sociale netwerk. Rollen worden anders, mensen vallen weg en het vergrijst vanzelf. Dit vraagt bewust onderhoud en onderzoek naar en oog voor de zwakke plekken. In deze meer preventieve zin kunnen mensen actief zijn, zeker in de eerste periode van de derde levensfase. Dat is overigens ook gewoon leuk om mee bezig te zijn. Preventie in deze zin kan een belangrijke werkzame stof zijn tegen eenzaamheid.
PrettigBlijvenLeven, oktober 2023
https://www.movisie.nl/sites/movisie.nl/files/2020-02/wat-werkt-eenzaamheid-dossier-2020.pdf
https://www.movisie.nl/artikel/hoogleraar-anja-machielse-participatie-lost-niet-alle-eenzaamheid
